Om het heden te begrijpen is kennis van het verleden noodzakelijk. Cultureel Erfgoed en inzicht in de betekenis van de Zuiderwaterlinie voor de toekomst kan daarbij helpen. Dit is de opvatting van Johan Meesters, wethouder van cultuur en monumenten.

Door Hans van den Eeden

Johan Meesters ventileerde vrijdagmiddag in het Gouverneurshuis in de vesting helder deze mening. Dit gebeurde bij de onthulling van een reizend kunstwerk over de ‘reis van Menno van Coehoorn’, die hij in 1698 langs de vestingsteden van de Zuiderwaterlinie maakte.

Voor het zover was waren er warme welkomst woorden van Anne-Wil Maris, projectleider van de Zuiderwaterlinie. Hildo van Engen, gemeentearchivaris van Den Bosch en bestuurslid van het Gouverneurshuis, vertelde gedreven over de verdedigingsstelling tussen ‘s-Hertogenbosch en Heusden. Uit zijn analyse bleek, dat de Zuiderwaterlinie een unieke ketting van historische vestingsteden was. Om de vijand uit het zuiden tegen te houden werd het land rondom de vestingsteden onder water gezet. Vestingbouwer Menno van Coehoorn (1641-1704) legde strategisch een verdedigingslinie aan. Door het onder water zetten van gebieden (inundatie) ontstond er een belangrijke ‘sliert’ van vestingsteden. Daardoor werd de vijand op afstand gehouden.

Dynamiek

De vestingsteden, zoals Heusden, werden rond de 15de en 16de eeuw versterkt met muren, wallen, bastions en andere verdedigingswerken. Uit het betoog, dat Van Engen hield, bleek, dat er nog historisch onderzoek over Menno’s reis en zijn vermeend bezoek aan Heusden noodzakelijk is. Tijdens de bijeenkomst bleek, dat iedere vestingstad een gemeenschappelijke, maar ook een eigen geschiedenis en dynamiek heeft. De Zuiderwaterlinie verbond van west naar oost onder andere de volgende vestingsteden: Bergen op Zoom, Steenbergen, Willemstad, Klundert, Breda, Geertruidenberg, Heusden, ‘s-Hertogenbosch, Megen, Ravenstein en Grave.

Actualiseren

Volgens wethouder Meesters verschillen de uitdagingen van de toenmalige waterlinie sterk met die van nu. “Waar zij eerst bakens van afschrikking vormden, zijn de vestingsteden nu uitnodigende plaatsen voor toeristen uit landen, die ons vroeger bedreigden. De inundatievlakken van weleer kunnen nu een functie voor de wateropvang vervullen.” Aanleiding voor de bijeenkomst was de onthulling van het reizende kunstwerk ‘Menno-reis’.

Het werk dient als een uitnodiging om thema’s uit de periode van Menno van Coehoorn te actualiseren. Op vrijdag 8 september worden daartoe onder de naam ‘ateliers’ workshops gehouden. Leefbaarheid, bevorderen van biodiversiteit en water zijn daarbij belangrijke onderwerpen. Het kunstwerk verhuist op 22 september naar Geertruidenberg. De presentatie werd met een intermezzo door acteur Rick Schreuder uit Vlijmen ondersteund.

Lodewijk Napoleon

Vrijdag werd een sprong van 1698 naar 2023 gemaakt. Hierbij is een tussenstop naar 1809 leerzaam. Voor de Heusdense Culturele stichting Lyra is tijdens de Franse periode de rol van Lodewijk Napoleon al jaren een ‘levend thema’.

In 1809 maakte Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Holland (‘Ieck ben Conein van Olland), een indrukwekkende inspectiereis langs de vestingsteden. De Zuiderwaterlinie had haar functie verloren en de politieke en maatschappelijke omstandigheden waren veranderd.

Op 23 en 24 april 1809 bracht Lodewijk de nacht in het Logement Hof van Holland, thans Open Hof, Breestraat 10, in de vesting door. Vast staat, dat de Bataafs-Franse periode een boeiende periode is van de Nederlandse geschiedenis. Op basis van de principes ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ werden naar idealen voor een nieuwe samenleving gezocht. In onder andere de Brabantse vestingsteden werden de Fransen als bevrijders binnengehaald. De voormalige Rooms-Katholieke kerken, die ‘in beslag waren genomen’ werden veelal aan de katholieken teruggegeven.

Scan

Als compensatie werden voor de hervormden op initiatief van de koning ‘Lodewijkskerkjes’ gebouwd. Deze kerkjes vormen anno 2023 een bijzonder lint van religieus erfgoed. Tijdens zijn inspectiereis stelde de koning zich proactief op. Hij stond iedere morgen om vijf uur op. De gesprekken met de autoriteiten begonnen al om zeven uur in de morgen. Dat was voor de bestuurders even wennen. Naast het representatieve deel van de reis moesten de gemeentebestuurders een sociaaleconomische scan van hun gemeente maken. De meeste burgemeesters deelden in alle openheid hun zorgen met de koning. In deze periode was de kwaliteit van het drinkwater ronduit slecht. Daarom werd ook door baby’s en kinderen bier met een laag alcoholpercentage gedronken. Mannen werden gemiddeld 38 en vrouwen 42 jaar. oud. Dat kwam mede door de hoge kindersterfte. In juli 1810 werd de ‘eerste koning’ van ons land door zijn broer de keizer afgezet. Leuk weetje: Pannenkoeken waren het lievelingsgerecht van de koning. Daarom heeft hij 5 juni formeel uitgeroepen tot Nationale Pannenkoekendag.

*In 1821 verloor Heusden zijn vestingstatus en in 1879 ook zijn garnizoen.