Erfgoeddeskundige Jos Cuijpers geeft op donderdagavond 21 september een lezing over de Zuiderwaterlinie in het Gouverneurshuis in Heusden. Tijdens zijn presentatie gaat hij in op de betekenis van de Zuiderwaterlinie. Verder zal hij ingaan op de cultuurhistorische en toeristische betekenis ervan.

Door Hans van den Eeden

Noord-Brabant kent van west naar oost een lint van bijzondere vestingsteden. Naast gemeenschappelijkheid koestert iedere vestingstad zoals Heusden haar eigen geschiedenis. Vaststaat dat door de restauratie Heusden een van de best bewaarde vestingsteden is. Het had overigens weinig gescheeld of de grachten waren gedempt. Door het vervallen karakter van de vesting na de Tweede Wereldoorlog was de Heusdense gemeenteraad hier unaniem voor. Door het ingrijpen van de pas opgerichte Rijksdienst voor Monumentenzorg is Heusden gerestaureerd. Water heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de historie.

Eigenwaarde

Nederland heeft zich eeuwenlang verdedigd tegen het water. Dit blijkt wel uit de diverse waterlinies, die ons land gekend heeft. Volgens de Heusdens stichting Lyra speelde water ook bij de bevrijding in 1794, door de komst van de Fransen een belangrijke rol. Omdat de rivieren bevroren waren konden de Fransen hun oversteek maken. De Fransen speelden een belangrijke rol bij het herstel van het Rooms-Katholieke geloof. Verder voor het herstel van de economie en het gevoel voor de Brabantse eigenwaarde. Om de Zuiderwaterlinie goed te begrijpen zijn stappen in de tijd noodzakelijk. Het was de wereldberoemde vestingbouwer Menno van Coehoorn (1641-1704), die rond 1700 een samenhangend geheel van de Brabantse vestingsteden ontwikkelde. Het werd een ketting van 160 kilometer vanaf Bergen op Zoom tot Grave. De Zuiderwaterlinie was niet alleen een verdedigingslinie, maar markeerde (en nog steeds) ook een cultureel-historische grens tussen Noord- en Zuid-Nederland. Verder tussen protestants en rooms-katholiek, ‘harde en zachte g’, calvinistisch en bourgondisch. Een gedeelte van de interessante Zuiderwaterlinie is de ‘Stelling van Heusden’. Dit is een systeem van versterkingen, waarvan belangrijke delen, zoals de vesting Heusden te herkennen zijn. Dat geldt ook voor Fort Hedikhuizen. Van andere delen resteren alleen markante restanten of ze zijn helemaal verdwenen.

Boeiende historie Heusdense vestingbouw

Tegen het einde van de 16de eeuw bleken de stadsmuren uitermate kwetsbaar voor de aanvallers. Aan de zuidkant van Heusden stroomt als een lint een singel: de Demer. Tijdens de middeleeuwen was dit de stadsgracht. Het Demerrondeel herinnert er nog aan. Later zijn de huidige stadsgrachten gegraven. Heusden had toen een kleinere oppervlakte en was ommuurd.

Ook de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) is aan Heusden niet ongemerkt voorbij gegaan. In deze periode werd Heusden overheerst door de Spanjaarden. Ondanks het feit, dat Brielle in 1572 door de Prins van Oranje werd veroverd, bleef Heusden onder Spaanse heerschappij. Dit tot groot ongenoegen van de bevolking. Tijdens de pacificatie van Gent van 1576 werd besloten, dat Heusden zich van het juk van de Spanjaarden zou ontdoen. Dit ging in Heusden niet zonder strijd gepaard. Uiteindelijk zag Heusden haar kans schoon en koos in 1577 met verve de kant van de Prins van Oranje.

Vestingbouw

In Heusden was men zich bewust van haar kwetsbaarheid. Veel plaatsen, die van strategisch belang werden geacht, waren in Holland eveneens aan het water gelegen. Heusden besloot toen te kiezen voor de vestingbouw die in Italië werd ontwikkeld. Het was de bedoeling dat Heusden en andere strategisch gelegen plaatsen nog beter zouden worden beschermd. Zo gaf Willem van Oranje aan Adriaen Anthonisz van Alcmaer de opdracht om de eerste vestinggordel van Heusden te ontwerpen. Bij de uitvoering was onder andere Jacob Kemp betrokken. In 1579 volgde de uitvoering. Voor de ontwikkeling van de vesting werden de verdedigingswerken verbeterd. In 1613 bestonden de verdedigingswerken in Heusden uit acht – nog steeds herkenbare- bastions. Via geheime doorwaadbare plaatsen konden de verdedigers zich van een bastion naar een ravelijn verplaatsen.

Dat de vestingwerken van goede kwaliteit waren, bleek in mei 1589. Dit kon niet verhinderen, dat met succes de buitenwerken door de Spanjaarden werden ingenomen. In de periode tussen 1624-1629 werden vanuit Heusden door de Spaanse troepen activiteiten ondernomen om ‘s-Hertogenbosch in te nemen. Dit gebeurde onder leiding van Frederik Hendrik, die bekend stond als ‘stedendwinger’.

Wie door Heusden wandelt ‘voelt en proeft’ in iedere straat en op de wallen het verleden. De lezing in het Gouverneurshuis zal daarbij dit gevoel versterken. De lezing van 21 september begint om 20.00 uur op het adres Putterstraat 14 Heusden.